سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران در آسياي مركزي و قفقاز بعد از جنگ سرد

چکیده :

سیاست خارجی کشورها، تحت تاثیر مقدورات ملی و محذوریتهای بین المللی قرار دارد.در چنین حالتی سیاست خارجی ج.ا.ایران به عنوان یک بازیگر عاقل وبسیط در برابر چالشها و فرصتهای مختلفی قرار گرفته است.از جمله این چالشها ،بحرانهای منطقه ای است.وجود بحران های آسیای مرکزی و قفقاز که همراه بوده با چالشهای خشونت آمیز قومی و سرزمینی، سبب شدهبود که ایران نگاه جدیدی نسبت به این دو منطقه داشته باشد.منطقه آسیای مرکزی و قفقاز به دلیل موقعیت استراتژیک و ژئوپلیتیکی که بعد از فروپاشی شوروی که دراوایل دهه نود اتفاق افتاد، از اهمیت بسیاری برای ج.ا.ایران برخوردار بوده و است.کشورهای این دو منطقه به دلیل مشکلاتی مثل پروژه دولت –ملت سازی، درگیریهای مرزی و سرزمینی ، استقلال اقلیت ها و ...که چه قبل از استقلال و چه بعد از آن با آن مواجه بودند. به بحران های محلی و منطقه ای گرفتار شدند.در این بین از آنجا که این بحران ها، امنیت و تمامیت ارضی ایران را نیز تحت تاثیر قرار می دهد ،ایران نیز به این بحران ها بی تفاوت نبوده و واکنش نشان داده و خواهد داد. این پژوهش سعی می کند ابتدا به ابعاد و عوامل بحرانهای منطقه ای ،ازجمله جنگ داخلی تاجیکستان، بحران قره باغ،چچن و گرجستان پرداخته و سپس به سیاست و مواضع ج.ا.ایران نسبت به این بحرانها پرداخته شود. این پژوهش با این فرضیه همراه است ،که سیاست خارجی ایران تاحدودی غیر فعالانه بوده وسعی شده هماهنگ و متمایل به قدرت شمالی خود یعنی روسیه باشد و یا حداقل متضاد با روسیه نباشد.

فهرست مطالب

عنوان صفحه

1-5- ضرورت و هدف تحقیق :6

1-6- روش تحقیق و گردآوری اطلاعات :6

1-7- قلمرو و زبان تحقبق:6

1-8- مفاهیم و متغیرها:6

1-9- نوآوری پژوهش:7

1-10- سازماندهی تحقیق. 7

فصل دوم :مباحث نظري و تئوريك... 8

2-1- مقدمه:9

2-2- نظریه رئالیسم نئوکلاسیک:9

2-3- آنارشی :11

2-4- قدرت مادی.. 12

2-5- تلفیق سطوح خرد وکلان :12

2-5- سیاست خارجی ایران در منطقه :14

2-5-1- .فرایند تصمیم گیری :14

2-5-2- منافع و اهداف ملي :15

2-5-3- عوامل تعيين كننده قدرت :16

2-5-4- رفتار سياست خارجی :16

2-5-5- مدیريت بحران:17

فصل سوم:سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نسبت به بحران تاجیکستان. 22

3-1- مقدمه:23

3-2- بیان مسئله :23

3-3- شروع و تاريحچه جنگ داخلی تاجيكستان :24

3-4- عوامل وعلل بحران :26

3-4-1- عوامل اقتصادي:27

3-4-2- مسائل قومي،جمعیتی (منطقه گرايي) :27

3- 4-3- فرايند دولت- ملت سازي:28

3-4-4- تكثر احزاب و گروهها :29

3-4-5- گذشته تاريخي :29

3-4-6- عامل خارجي :30

3-5- عوامل مذهبي :30

3-5-1- مواضع روسيه :31

فصل چهارم :سياست خارجي ج.ا. ايران نسبت به بحران قره باغ. 41

4-1- اهمیت قفقاز :42

4-2- مقدمه:43

4-3- ريشه هاي تاريخي:48

4-4- تضاد قومي:49

4-4-1-گروههاي افراطي:50

4-4-2- آينده بحران قره باغ:53

4-4-3- سياست خارجي ج.ا.ايران نسبت به بحران:55

4-5- نتيجه گيري:61

فصل پنجم :سیاست خارجی ج.ا. ایران نسبت به بحران گرجستان. 63

5-1- مقدمه:64

5-2- علل عوامل بحران :68

5-3- علل داخلی:68

5-3-1- علل خارجی:70

3-اهميت گرجستان براي روسيه:70

4-سیاست خارجی ایران در بحران گرجستان :73

5-3-3- نتيجه گيري:78

فصل ششم :سياست خارجي ج.ا.ايران نسبت به بحران چچن.. 80

6-1- مقدمه:81

6-2- موقعيت منطقه اي قفقاز شمالي :82

6-3- ويژگيهاي جمعيتي و جغرافيايي چچن:82

6-3-1- روند شكل گيري بحران چچن:83

6-3-2- جنگ اول چچن :86

6-3-3- جنگ دوم چچن:87

6-3-4- علل و اهمیت چین برای روسیه:89

6-3-5- علل و عوامل استقلال طلبي چچن:92

6-4- عامل فرهنگ:92

6-4-1- گذشته تاريخي:93

4-4-2- عامل مذهب ودين:93

2-4-3- عوامل اقتصاديو اجتماعي:95

6-4-4- دخالتهاي خارجي :95

6-4-5- سياست خارجي ج.ا.ايران نسبت به بحران چچن :96

6-5- نتيجه گيري :101

فصل هفتم :نتيجه گيري ، ارزيابي كلي و ارائه الگو. 103

7-1- مقدمه :104

7-2- اشتراكات و مولفه سياست خارجي در بحران :112

کتابنامه. 118

فهرست اشکال

عنوان صفحه

شكل شماره1-2 مدل رفتار و سياست خارجي براساس نظريه رئاليسم نئو كلاسيك... 14

شكل شماره 7-1 مدل سياست خارجي ايران در بحران هاي منطقه اي آسیای مرکزی وقفقاز. 117

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول شماره7- 1 بحران هاي ها منطقه اي و سياست خارجي ج.ا.ايران. 112

فصل اول:

كليات

1-1- بیان مساله

سیاست خارجی کشورها، تحت تأثير ویژگی‌های خاص محیط داخلی و محیط بیرونی یا بین‌المللی شکل می‌گیرد و اهداف، اولویت‌ها و جهت‌گیری خاص آن ترسیم می‌گردد. محیط بین‌المللی به عنوان یکي از عوامل تعيين كننده اهداف، اولویت‌ها و جهت‌گیری سیاست خارجی از عناصر متعددي تشكيل گرديده است. از جمله‌ی اين عوامل مي توان به ساختار نظام بین‌الملل(تك قطبی، دوقطبی، چند قطبی) ویا ساختار نظام منطقه‌ای با ویژگی‌های سیستمی یک منطقه خاص (مثل آسیای مرکزی و قفقاز) می باشد. غایت آن این است که هرگونه تحولات و بحران در کشورهای همسایهومنطقه ای،بر دیگر کشورها نیز تاثیر می گذارد. از این رو منطقه آسیای مرکزی و قفقاز که جز زیر منطقه ای جمهوری اسلامی ایران است، از اهمیت فوق العلاده ای برای ایران به خصوص بعد از فروپاشی شوروری در سال 1991 برخورداراست. این تاثیرات در زمینه های مختلفی چون سیاسی، امنیتی، فرهنگی،اقتصادی بودهاست.در نتیجه تحولات و بحرانهایی که در کشورهای این دو منطقه بعد از فروپاشی شوروی اتفاق افتاد، تاثیر بسیاری در جهت گیری سیاست خارجی ایران در قبال این دو منطقه داشته است، به خصوص آنکه این کشورها در گذشته جز قلمرو ایران و تمدن بزرگ ایرانی محسوب می شدند و این کشورها اشتراکات بسیار فرهنگی ، دینی، زبانی با ایران دارند. سیاست خارجی جمهوری اسلامی‌ایران نشان داده‌است که اولا در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی، منافع حیاتی روسیه را به رسمیت میشناسد و ثانیا، مخالف حضور بحرانزای دولت‌های خارج از منطقه است و ثالثاً سعی کرده روابط خود را با کشورهای منطقه با توجه به حفظ تمامیت ارضی و رعایت حسن همجواری برقرار سازد. . با فروپاشی شوروی به غیر از موارد معدودی از کشورها از ثبات برخوردار بودند بقیه کشورهای بوجود آمده از تجزیه در سالهای مختلف دچار بحران شدند. در دوران بلشویکها به علت سیاست های خاص کمونیستهای سابق که در این کشورها سلطه داشتند که برای جلوگیری از هرگونه استقلال خواهی وحدت طلبی هر یک از اقوام؛ سبب شده بود که اقوام مختلف در قلمرو یکدیگر ترکیب دهد و با سياستهاي سركوب گرايانه مانع از استقلال طلبي آنها شوند . با تجزیه شوروی که در مجموع هشت کشور در این دو منطقه بوجود آمد ،سبب شد که کشورهایی که در گذشته به مشکلات مرزی و قومی دچاربودند وفرایندهای دولت-ملت سازی را ناقص طی کرده بودند، با مشکلات عدیده ای روبه رو شوند. که به بحرانهای داخلی و منطقه ای بدل شد. وجود بحرانها و جنگهای داخلی که در این دو منطقه که در این تحقیق به چهار مورد آن( بحران های تاجیکستان،قره باغ،گرجستان و چچن) پرداخته می شود،خود عاملی است بر اهمیت اینمنطقه در سیاست خارجی ایران است. چون که تحولات در خلا صورت نمی گیرد، و هرگونه تحول و بحرانی در سطح جهانی و منطقه ای بر دیگر کشورها نیز تاثیر می گذارد.با توجه به موارد بالا ،پرسشهای ذیل به بررسی سیاست خارجی ایران در قبال بحرانهای این دومنطقه می پردازد.

1-2- سوال اصلی:

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال بحران های آسیای مرکزی و قفقاز چگونه و در چه جهتی بوده است؟

1-3- فرضیه اصلي:

سیاست خارجی ایران تاحدودی غیر فعالانه بوده وسعی شده هماهنگ و متمایل به قدرت شمالی خود یعنی روسیه باشد و یا حداقل متضاد با روسیه نباشد.

سوال فرعی: نقش قدرت های فرامنطقه ای در ارتباط با سیاست خارجی ایران در بحران های منطقه ای چه تاثیر داشته است؟

فرضیه فرعی : به دلیل اهمیت این مناطق به خصوص قفقاز ، حضور قدرتهای بزرگ فرا منطقه ای در این مناطق بسیار است، که این خود متغیروابسته ای ، برسیاست خارجه ایران در بحران های منطقه است .

1-4- پیشينه تحقیق:

متاسفانه کتاب‌ها و مقالات زیادی به طور خاص در خصوص سیاست خارجی ایران دررابطه با بحران های این مناطق در دسترس نیست ونوشته نشده ولی منابع متعددی در رابطه با سیاست خارجی ایران وروابط خارجی ایران در قبال این دو منطقه وجود دارد. از جمله ، مهمترین کتاب‌ها و مقالاتی که نگارنده در روند تحقيق به آنها دسترسي داشته و مورد مطالعه قرار گرفته، اهم آنهارا مي توان چنين طبقه بندي نمود.[1]«میانجی گری در آسیای مرکزی و قفقاز: تجربه جمهوری اسلامی ایران »الف

این کتاب قصد دارد با عینیت بخشیدن به مباحث تئوریک و با تکیه بر تجربیات نویسنده، به بررسی سیاست خارجی ایران عنوان میانجی در دو بحران منطقه آسیای مرکزی و قفقاز یعنی بحران قره‌باغ و جنگ‌های داخلی در تاجیکستان، به کنکاش در موفقیت‌ها و ناکامی‌ها و نیز علل و ریشه‌های آنها بپردازد. تا براساس دست‌آوردها و رویدادهای به وقوع پیوسته از رهگذرفعالیت‌های میانجی‌گرانه جمهوری اسلامی و پیامدهای مثبت و منفی آنها، الگویی برای میانجی‌گری در این منطقه ارائه شود. اين كتاب در هشت فصل به ارائه تبیینهای علمی و تجربی در رابطه با سیاست خارجی ایران نسبت به دو بحران قره باغ و تاجیکستان می پردازد.

ب). « ابعاد بین المللی بحران گرجستان و آثار آن بر منافع ملی ایران»:[2]

این مقاله توسط علی امیدی نوشته شده است که در آن به بررسی به ابعد مختلف بحران گرجستان و تاثیر آن بر منافع ملی ایران می پردازد. نویسنده اهمیت این بحران را به این دلیل میداند که بعد از سالها نظم حاکم بر روابط دو قدرت جهانی را به چالش کشیده و باعث زورآزمایی این دو رقیب شده. که این خود عاملی برای کاهش فشارهای ساختاری بر جمهوری اسلامی ایران گردیده است. در نتیجه سیاست ایران را در این دیده که دگرگونی ها را پیگیری کند و موضعی محافظه کارانه در مقابل طرفهای درگیر پیش گیرد تا بتواند نوعی توازن بین شرق و غرب در پیش گیرد.

ج). «نقش ایران در پیشبرد مذاکرات صلح تاجیکستان»[3]

این مقاله به بررسی سیاست ونقش ایران در بحران تاجیکستان می پردازد. که ضمن بررسی کوتاهی از روابط دو کشور به اقدامات جمهوری اسلامی ایران مثل برپایی مذاکرات صلح ومذاکره با روسیه و سازمانهای بین المللی در ایجاد و حفظ صلح در جنگ داخلی تاجیکستان می پردازد. در این مقاله نویسنده به اقدامات مثبت ایران در بر حل مسالمت آمیز جنگ داخلی تاجیکستان می پردازد و تاکید می کند که با توجه به اشتراکات زبانی و دینی با تاجیکها ایران اولین کشوری بود که بر حل دیپلماتیک این بحران اقدام کرد که با مخالفتهای روسیه مواجه شد.

د) «ايران و بحران قفقاز، جنگ بين روسيه و گرجستان»[4]

اين مقاله توسط دكتر درويشي نگارده شده است كه در آن به با نگاهي اجمالي به ابعاد مختلف بحران گرجستان مي پردازد و ادعا دارد كه اين جنگ مهمترين رويداد بعد از حادثه 11 سپتامبر است كه نظام هماهنگ بين المللي را بعد از دو دهه به هم زده است و باعث شده ، تا حدی، فشار بین المللی ساختاری نشات گرفته از هژمونی آمریکا علیه دولت ایران، كاهش يابد. در نتيجه نويسنده معتقد است كه ايران با رويكردي جامع به اين بحران به روابط متعادل باغرب و روسيه دست يابد.

ه ) «روسيه، ايران، مناقشه چچن»[5]

این مقاله اعتقاد دارد که ایران از قبال سیاست خود نسبت به جنگ چچن منافع بسیاری را ازجانب روسیه کسب کرده. به طوری در طی این جنگ سطح مبادلاتش با روسیه افزایش یافته و تحریمهای سیاسی ایران نیز کاهش یافته است.

ي).«واقعگرایی نوکلاسیک و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران »: [6]

از بعد نظری در رابطه با این تحقیق مقاله ای تحت عنوان بالا ،در صدد کاربست نظریه نئو کلاسیک برای تحلیل سیاست خارجی ایران است. این نظریه با تلفیق دو سطح سیستمیک وداخلی، امکان بیشتری برای تبیین تاثیرگذاری متغیرها، در سیاست ایران فراهم میکند. مقاله دو بخش کلی به بررسی می پردازد. نويسنده در بخش اول به بیان مفاهیم و اصول نظریه می پردازد و در بخش دوم به چگونگی کاربست نظریه با استفاده از ابعاد الگوی چهارگانه چون فرایند تصمیم گیری،اهداف و منافع ملی،عوامل تعیین کننده و رفتار سیاست خارجی برای تحلیل می پردازد.

1-5- ضرورت و هدف تحقیق :

هدف از نگارش این تحقیق بررسی و ارزیابی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال بحرانهای این دو منطقه بعد از جنگ سرد از جمله بحران های تاجیکستان،قره باغ،گرجستان و چچن میباشد ؛ که در کنار بررسی هر یک از این بحرانها و نوع سیاست خارجی ایران نسبت به آنها ، دستیابی به یک الگوی واحدی که بتواند در آینده جهت گیری و نوع سیاست خارجی ایران را در قبال بحرانهای این دو منطقه پیش بینی کند. هدف دیگر از این پژوهش میتواند تلاش در جهت شناخت بیشتر عوامل تاثیرگذار در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال منطقه که می تواند در زمینه های امنیتی، اقتصادی و... باشد

1-6- روش تحقیق و گردآوری اطلاعات :

نوع روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی- توصیفی میباشد. که دادهها و اطلاعات مورد نیاز به روش کتابخانهای و با رجوع به كتب، مقالات، روزنامه و نیز منابع اینترنتی گردآوری شده است.

1-7- قلمرو و زبان تحقبق:

از لحاظ زمانی این پژوهش به مسائل و بحرانهای این دو منطقه بعد از جنگ سرد مربوط است

1-8- مفاهیم و متغیرها:

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مدیریت بحران،قفقاز وآسیای مرکزی،قدرت های منطقه

1.متغیر مستقل: بحران های آسیای مرکزی و قفقاز

2.متفیر وابسته: سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

1-9- نوآوری پژوهش:

در این تحقیق پس از بررسی و مطالعه منابع مختلف، با توجه به نظریات مدیریت بحران و ... سعی شده که به شناخت هر چه بیشتر سیاست خارجی ج.ا.ایران در رابطه با بحرانهای آسیای مرکزی و قفقاز بپردازد.یعنی در ابتدا به به صورت مطالعه موردی هر یک از این بحرانها پرداخته و سپس به الگوی جامع که بتواند اشتراکات و افتراغات سیاست خارجی ایران در ارتباط با این بحرانها بپردازد.در نتیجه نوآوری نیز درهمین ارتباط می باشد.

1-10- سازماندهی تحقیق

این پژوهش به بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با بحران های آسیای مرکزی و قفقازدر هشت فصل می پردازد.

فصل اول؛ تحت عنوان کلیات پژوهش به عنوان مقدمه‌ای بر کل تحقیق محسوب مي گردد و بیان مسأله، طرح سوال و فرضیه، ادبیات تحقیق روش و اهمیت تحقیق را در بر می‌گیرد. در فصل دوم، برای این تحقیق مبنایی تئوریک و نظری طراحي شده تا به عنوان چارچوب نظري تحقيق جهت فهم و تجزيه وتحليل بتواند اهمیت عوامل موثر بر سیاست خارجی ایران در مورد این دو منطقه مورد ارزيابي قرار گيرد. در اینجا نظریه واقع‌گرايي نئو کلاسیک که به عنوان زیر مجموعه پارادایم واقع گرایی است،به عنوان قابل‌انطباق‌ترين نظریه در رابطه با این دو منطقه پرداخته می شود. به علاوه نظریات مدیریت بحران در کنار واقع‌گرايي نئو کلاسیک به بررسی دقیقتر سیاست خارجی در قبال بحرانهای منطقه ای می پردازد.

در فصل سوم به تاریجچه و بررسی بحران ، تاجیکستان و سياست هاي اتخاذي ج.ا.ايران در قبال اين بحران پرداخته مي شود. در فصل چهارم،به تاريخچه و عوامل بحران قره باغ و تحلیل وبررسی سیاست خارجی ایران در قبال اين مناقشه مي پردازد.در فصل پنچم،به بررسي بحران گرجستان(اوت2008) پرداخته و رويكردها و نگاه ايران به اين بحران ارزيابي مي شود ودر فصل ششم به بررسي بحران چچن ، عوامل تاريخي شكل گيري آن و سياست خارجي ايران در قبال اين بحران پرداخته مي شود . در پایان به نتیجه گیری و ارزیابی کلی سیاست خارجی ایران در رابطه با کل بحرانهای آسیای مرکزی وقفقاز و دستیابی به الگوی واحد، با استفاده از اطلاعات به دست آمده از تحقیق، ارائه می شود.

واعظی،محمود،میانجیگری در آسیای مرکزی و قفقاز،تجربه جمهوری اسلامی ایران، چاپ وزارت خارجه،1388

[2]امیدی، علی ،« ابعاد بین المللی بحران گرجستان و آثار آن بر منافع ملی ایران»، فصلنامه اطلاعات سیاسی ، اقتصادی، شماره 251،مرداد1387 ،

[3] موسوی، سید رسول ؛«نقش ایران در پیشبرد مذاکرات صلح تاجیکستان» ؛مجله آسیای مرکزی وقفقاز ؛شماره 39

[4]Darvishi,farhad”,Iran and the Causasian Craisis The war between Russia and Georgia”,Qazvin university

,agust 2008

[5] Martin Malek, Russia, Iran, “and the Conflict in Chechnya”, Caucasian Review of International Affairs, Vol. 2 (1) – Winter 2008

[6] دهقانی فیروز آبادی،جلال.«واقعگرایی نوکلاسیک سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران » ، فصلنامه سیاست خارجی،شماره 251،تابستان 1389-

دریافت فایل

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید